(16) 4. เอกธมฺมปาฬิ-จตุตฺถวคฺควณฺณนา

[322] จตุตฺถวคฺคสฺส ปฐเม ชมฺพุทีเปติ ชมฺพุยา ปญฺญาโต ปากโฏ ทีโปติ ชมฺพุทีโปฯ อิมสฺส กิร ทีปสฺส สญฺญาณภูตา โยชนสตุพฺเพธา ปณฺณาสโยชนสาขา ปญฺจทสโยชนาวฏฺฏกฺขนฺธา หิมวนฺตปพฺพเต ชาตา กปฺปฏฺฐายินี มหาชมฺพู นาม อตฺถิ, ตาย อยํ ทีโป ชมฺพุทีโปติ วุจฺจติฯ ยถา จ อิมสฺมิํ ทีเป ชมฺพุรุกฺโข กปฺปฏฺฐายี, ตถา อปรโคยาเน กทมฺพรุกฺโข, อุตฺตรกุรูสุ กปฺปรุกฺโข, ปุพฺพวิเทเห สิรีสรุกฺโข, อสุรานํ จิตฺตปาฏลิรุกฺโข, สุปณฺณานํ สิมฺพลิรุกฺโข , เทวานํ ปาริจฺฉตฺตโกติ อิเมปิ กปฺปฏฺฐายิโนวฯ

‘‘ปาฏลี สิมฺพลี ชมฺพู, เทวานํ ปาริจฺฉตฺตโก;

กทมฺโพ กปฺปรุกฺโข จ, สิรีโส ภวติ สตฺตโม’’ติฯ

อารามรามเณยฺยกนฺติ ปุปฺผารามผลารามานํ รามเณยฺยกํ เวฬุวน-ชีวกมฺพวน-เชตวนปุพฺพารามสทิสํฯ ตํ อิมสฺมิํ ชมฺพุทีเป อปฺปมตฺตกํ ปริตฺตกํ, น พหุกนฺติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ วนรามเณยฺยกนฺติ นาควนสาลวนจมฺปกวนาทิสทิสํ วงฺกปพฺพตหิมวนฺตปพฺพตปเทสาทีสุ อรญฺญวนํ เวทิตพฺพํฯ ภูมิรามเณยฺยกนฺติ เชตวนวิหารมคธกฺเขตฺตาทิสทิสํ สมํ ภูมิฏฺฐานํฯ โปกฺขรณิรามเณยฺยกนฺติ เชตวนโปกฺขรณิคคฺคราโปกฺขรณิสทิสานํ วฏฺฏจตุรสฺสทีฆวงฺกาทิสณฺฐานานํ โปกฺขรณีนํ สนฺนิเวสนฏฺฐานํฯ อุกฺกูลวิกูลนฺติ อุกฺกูลญฺจ วิกูลญฺจฯ ตตฺถ อุกฺกูลํ อุนฺนตฏฺฐานํ, วิกูลํ นินฺนฏฺฐานํฯ นทีวิทุคฺคนฺติ นทีนํ ภินฺนฏฺฐานํ ตํ ทุคฺคมตฺตา นทีวิทุคฺคนฺติ วุจฺจติฯ ขาณุกณฺฏกฏฺฐานนฺติ ตตฺถชาตกานญฺเจว อาหริยมานานญฺจ ขาณุกณฺฏกาทีนํ ปติฏฺฐานฏฺฐานํฯ ปพฺพตวิสมนฺติ คิริวิสมํฯ เย โอทกาติ เย จ อุทเก ชายนฺติ, เตเยว พหุตราฯ อิโต กิร สุวณฺณภูมิ สตฺตมตฺตานิ โยชนสตานิ โหติ, เอเกน วาเตน คจฺฉนฺตี นาวา สตฺตหิ อโหรตฺเตหิ คจฺฉติฯ อเถกสฺมิํ สมเย เอวํ คจฺฉนฺตี นาวา สตฺตาหมฺปิ นนฺทิยาวฏฺฏมจฺฉปิฏฺเฐเนว คตาฯ เอวํ โอทกานํ สตฺตานํ พหุภาโว เวทิตพฺโพฯ

อปิจ ถลฏฺฐานสฺส ปริตฺตภาเวน อุทกสฺส จ พหุภาเวนาปิ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ยถา หิ มหาตฬาเก เอโกว อุปฺปลคจฺโฉ อสฺส, ตสฺส จตฺตาริ จ ปณฺณานิ, มชฺเฌ จ เอกํ อุปฺปลมกุลํ อสฺสฯ เอวเมวํ จตฺตาริ ปณฺณานิ วิย จตฺตาโร ทีปา, มชฺเฌ อุปฺปลมกุลํ วิย สิเนรุปพฺพโต, เสสํ อุทกํ วิย อุทกปริกฺขิตฺโต โอกาโสฯ ตสฺส มหนฺตภาโว อิทฺธิมนฺตานํ ปากโฏ โหติฯ เตสญฺหิ อากาเสน คจฺฉนฺตานํ จตฺตาโร มหาทีปา จตฺตาริ ปณฺณานิ วิย อุปฏฺฐหนฺติ, สิเนรุปพฺพโต มชฺเฌ อุปฺปลมกุลํ วิย, เสสํ อุทกํ วิย อุทกปริกฺขิตฺโต โอกาโสฯ เอวํ มหนฺเต อุทเก ชาตตฺตา โอทกาว พหุตรา เวทิตพฺพาฯ

[323] ทุติยาทีสุ อญฺญตฺร มนุสฺเสหีติ อิธ จตฺตาโร อปายา อญฺญตฺร มนุสฺเสหีติ อธิปฺเปตาฯ

มชฺฌิเมสุ ชนปเทสูติ ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย คชงฺคลํ นาม นิคโม, ตสฺส ปเรน มหาสาลา, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌฯ ปุรตฺถิมทกฺขิณาย ทิสาย สลฺลวตี นาม นที, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌฯ ทกฺขิณาย ทิสาย เสตกณฺณิกํ นาม นิคโม, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌฯ ปจฺฉิมาย ทิสาย ถูณํ นาม พฺราหฺมณคาโม, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌฯ อุตฺตราย ทิสาย อุสีรทฺธโช นาม ปพฺพโต, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ’’ติ (มหาว. 259) เอวํ ปริจฺฉินฺเน ชนปเทติ อตฺโถฯ อยญฺหิ ชนปโท มุทิงฺคสณฺฐาโน อุชุเกน กตฺถจิ อสีติโยชโน โหติ, กตฺถจิ โยชนสติโก, กตฺถจิ ทฺวิโยชนสติโก, มชฺเฌน ปน ติโยชนสติโก, ปริยนฺตปริกฺเขเปน นวมตฺตโยชนสติโก โหติฯ เอตฺตเก ฐาเน พุทฺธปจฺเจกพุทฺธา มหาสาวกา พุทฺธุปฏฺฐากา พุทฺธสาวกา พุทฺธมาตา พุทฺธปิตา จกฺกวตฺตี ราชาติ อิเม สตฺตา นิพฺพตฺตนฺติฯ อปิจ อุปาทายุปาทายาปิ มชฺฌิมปเทโส ลพฺภติฯ สกโลปิ หิ ชมฺพุทีโป มชฺฌิมปเทโส นาม, เสสทีปา ปจฺจนฺติมา ชนปทาฯ ตมฺพปณฺณิทีเป อนุราธปุรํ มชฺฌิมปเทโส นาม, เสโส ปจฺจนฺโตติ เอวํ นโย เวทิตพฺโพฯ

[324] ปญฺญวนฺโต อชฬา อเนฬมูคาติ เอตฺถ กมฺมสฺสกตปญฺญา, ฌานปญฺญา วิปสฺสนาปญฺญา, มคฺคปญฺญา, ผลปญฺญาติ เอตาหิ สมนฺนาคตา ปญฺญวนฺโต นาม, อมูฬฺหา อชฬา นามฯ เยสํ เอฬา มุขโต น คลติ, เต อเนฬมูคา นาม, อเนฬมุขา นิทฺโทสมุขาติ อตฺโถฯ ปฏิพลาติ สมตฺถา, กายพเลน เจว ญาณพเลน จ สมนฺนาคตาฯ อตฺถมญฺญาตุนฺติ อตฺถานตฺถํ การณาการณํ ชานิตุํฯ ทุปฺปญฺญาติ อปฺปญฺญา นิปฺปญฺญาฯ ชฬาติ มนฺทา โมมูหาฯ

[325] อริเยน ปญฺญาจกฺขุนาติ สหวิปสฺสเนน มคฺเคนฯ อวิชฺชาคตาติ อวิชฺชนฺธกาเรน สมนฺนาคตาฯ

[326] เย ลภนฺติ ตถาคตํ ทสฺสนายาติ เย ตถาคตสฺส คุเณ ชานิตฺวา ตถาคตํ จกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสิตุํ ลภนฺติฯ

[327] ตถาคตปฺปเวทิตนฺติ ตถาคเตน ปเวทิตํ ปกาเสตฺวา กถิตํฯ สวนายาติ โสตวิญฺญาเณน โสตุํฯ

[328] ธาเรนฺตีติ น ปมฺมุสฺสนฺติฯ

[329] ธาตานํ ธมฺมานํ อตฺถํ อุปปริกฺขนฺตีติ ปคุณาย ปาฬิยา อตฺถานตฺถํ อุปปริกฺขนฺติฯ

[330] อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญายาติ อฏฺฐกถญฺจ ปาฬิญฺจ ชานิตฺวาฯ ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺชนฺตีติ อนุโลมปฏิปทํ ปูเรนฺติฯ

[331] สํเวชนีเยสุ ฐาเนสูติ สํเวคชนเกสุ การเณสุฯ สํวิชฺชนฺตีติ สํเวคํ อาปชฺชนฺติฯ

[332] โยนิโส ปทหนฺตีติ อุปาเยน ปธานวีริยํ กโรนฺติฯ

[333] ววสฺสคฺคารมฺมณนฺติ ววสฺสคฺโค วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ อารมฺมณํ กริตฺวาติ อตฺโถฯ ลภนฺติ สมาธินฺติ มคฺคสมาธิญฺจ ผลสมาธิญฺจ ปาปุณนฺติฯ

[334] อนฺนคฺครสคฺคานนฺติ อุตฺตมนฺนานญฺจ อุตฺตมรสานญฺจฯ

อุญฺเฉน กปาลาภเตน ยาเปนฺตีติ อุญฺฉาจาเรน วนมูลผลาผเลน วา กปาเลน อาภตภตฺเตน วา ยาเปนฺติฯ เอตฺถ จ โย กสฺสจิเทว ขาทนียสฺส โภชนียสฺส อตฺถาย จิตฺเต อุปฺปนฺเน ตํขณํเยว น ตํ ลภติ, อยํ อนฺนคฺครสคฺคานํ น ลาภี นามฯ ยสฺสปิ ตํขณํเยว ลภิตฺวา โอโลเกนฺตสฺส วณฺณคนฺธรสา อมนาปา โหนฺติ, อยมฺปิ อนฺนคฺครสคฺคานํ น ลาภี นามฯ ยสฺส ปน วณฺณคนฺธรสา ปฏิลภนฺติ, มนาปา โหนฺติ, อยํ อนฺนคฺครสคฺคานํ ลาภี นามฯ โส อุตฺตมโกฏิยา จกฺกวตฺตี ราชา, เหฏฺฐิมโกฏิยา ธมฺมาโสโก เวทิตพฺโพฯ สงฺเขปโต หิ ยสฺส ภตฺตสฺส เอกปาติ สตสหสฺสํ อคฺฆติ, อิทํ อนฺนคฺครสคฺคํ นามฯ ยํ ปน ภิกฺขุสงฺฆํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา มนุสฺสา อุตฺตมปณีตํ ภตฺตํ เทนฺติ, อิทํ กิํ นามาติ? อิทํ อุญฺเฉน กปาลาภเตน ยาเปนฺเต อุปาทาย อนฺนคฺครสคฺคํ นาม วุจฺจตีติฯ

[335] อตฺถรสสฺสาติอาทีสุ อตฺถรโส นาม จตฺตาริ สามญฺญผลานิ, ธมฺมรโส นาม จตฺตาโร มคฺคา, วิมุตฺติรโส นาม อมตนิพฺพานํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

จตุตฺถวคฺควณฺณนาฯ

ชมฺพุทีปเปยฺยาโล นิฏฺฐิโตฯ

17. ปสาทกรธมฺมวคฺควณฺณนา

[366] อทฺธมิทนฺติอาทีสุ อทฺธนฺติ เอกํสาธิวจนเมตํ, อทฺธา อิทํ ลาภานํ, เอกํโส เอส ลาภานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยทิทํ อารญฺญิกตฺตนฺติ โย เอส อารญฺญิกภาโวฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อารญฺญิกภาโว นาม ลาภานํ เอกํโส อวสฺสภาวิตา น สกฺกา อารญฺญิเกน ลาภํ น ลภิตุนฺติฯ อารญฺญิโก หิ ภิกฺขุ ‘‘อตฺตโน อรญฺญวาสสฺส อนุจฺฉวิกํ กริสฺสามี’’ติ ปาปกํ นาม น กโรติ, อถสฺส ‘‘อารญฺญิโก อยํ ภิกฺขู’’ติ สญฺชาตคารโว มหาชโน จตุปจฺจเยน ปูชํ กโรติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อทฺธมิทํ, ภิกฺขเว, ลาภานํ ยทิทํ อารญฺญิกตฺต’’นฺติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปน พาหุสจฺจนฺติ พหุสฺสุตภาโวฯ ถาวเรยฺยนฺติ จิรปพฺพชิตตฺตา ถาวรปฺปตฺตภาโวฯ อากปฺปสมฺปทาติ จีวรคฺคหณาทิโน อากปฺปสฺส สมฺปตฺติฯ ปริวารสมฺปทาติ สุจิปริวารตาฯ โกลปุตฺตีติ กุลปุตฺตภาโวฯ วณฺณโปกฺขรตาติ สมฺปนฺนรูปตาฯ กลฺยาณวากฺกรณตาติ วจนกิริยาย มธุรภาโวฯ อปฺปาพาธตาติ อาโรคฺยสมฺปตฺติฯ อโรโค หิ ภิกฺขุ อตฺตโน สรีรกลฺยาณตาย วิปสฺสนาธุเร จ คนฺถธุเร จ ปริปูรการี โหติ, เตนสฺส ลาโภ อุปฺปชฺชตีติฯ

โสฬส ปสาทกรธมฺมา นิฏฺฐิตาฯ

18. อปรอจฺฉราสงฺฆาตวคฺควณฺณนา

[382] อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปีติ อิทมฺปิ สุตฺตํ อคฺคิกฺขนฺธูปมอฏฺฐุปฺปตฺติยํเยว (อ. นิ. 7.72) วุตฺตํฯ อปฺปนาปฺปตฺตาย หิ เมตฺตาย วิปาเก กถาเยว นตฺถิฯ ตสฺสาเยว อฏฺฐุปฺปตฺติยา อยํ เทสนา อารทฺธาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ ปฐมนฺติ ‘‘คณนานุปุพฺพตา ปฐมํ, อิทํ ปฐมํ สมาปชฺชตีติ ปฐม’’นฺติ วิภงฺเค (วิภ. 568) วุตฺตตฺถเมวฯ ฌานนฺติ ฌานํ นาม ทุวิธํ อารมฺมณูปนิชฺฌานญฺจ ลกฺขณูปนิชฺฌานญฺจาติฯ ตตฺถ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ นาม อฏฺฐ สมาปตฺติโยฯ ตา หิ ปถวีกสิณาทิโน อารมฺมณสฺส อุปนิชฺฌานโต อารมฺมณูปนิชฺฌานนฺติ วุจฺจนฺติฯ ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ วิปสฺสนามคฺคผลานิฯ วิปสฺสนา หิ อนิจฺจาทิวเสน สงฺขารลกฺขณสฺส อุปนิชฺฌานโต ลกฺขณูปนิชฺฌานํ นาม, วิปสฺสนาย ปน ลกฺขณูปนิชฺฌานกิจฺจํ มคฺเคน สิชฺฌตีติ มคฺโค ลกฺขณูปนิชฺฌานํ, ผลํ สุญฺญตอนิมิตฺตอปฺปณิหิต-ลกฺขณสฺส นิพฺพานสฺเสว อุปนิชฺฌานโต ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ วุจฺจติฯ ตตฺถ อิมสฺมิํ ปน อตฺเถ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ อธิปฺเปตํฯ โก ปน วาโท เย นํ พหุลีกโรนฺตีติ เย นํ ปฐมชฺฌานํ พหุลี กโรนฺติ, ปุนปฺปุนํ กโรนฺติ, เตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[383] ทุติยนฺติอาทีสุปิ ‘‘คณนานุปุพฺพตา ทุติย’’นฺติอาทินา (วิภ. 579) นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ